Blandijn

Op 4 oktober had ik de eer om in naam van Jong Groen Gent te spreken over klassenjustitie aan de Blandijn. Het Masereelfonds Gent organiseert tweejaarlijks een debat met de progressieve jongerenpartijen van Gent. Naast Comac, Jongsocialisten Gent en Jong Groen Gent zaten ook rechter Hans De Waele en Maarten Hermans van Denktank Minerva op het podium.

In het begin van het debat kreeg ieder van ons 10 minuten voor een tussenkomst. Dat format is een luxe die het niet zou mogen zijn. Grondige analyses vergen tijd. Hoewel het de aanleiding was van het debat, heb ik me weggehouden van de details van de zaak Reuzegom. Klassenjustitie is een systeemprobleem - analyses en oplossingen moeten op dat niveau geformuleerd worden.

Hieronder heb ik de essentie van mijn 10 minuten uitgeschreven.

Wat is klassenjustitie en hoe kan het beter? 

Ik ga deze schijnbaar simpele vragen gestructureerd proberen aan te pakken. Daarvoor ga ik eerst een definitie van klassenjustitie geven. Vervolgens zal ik een onderscheid maken dat zal helpen om zowel de problemen als de oplossingen helder te krijgen.

Voor de definitie gebruik ik graag de werkdefinitie van Mieke Van Laer van Progress Lawyers Network. Klassenjustitie gaat over de ongelijke behandeling voor het gerecht op basis van factoren die daar niet toe zouden mogen bijdragen. Denk aan socio-economische achtergrond, migratie-achtergrond, gender, seksuele voorkeur, enzovoort. Deze definitie is misschien niet zo klassiek, maar concepten zijn instrumenten - je hanteert ze in de mate dat ze nuttig zijn. Vandaag leidt een intersectioneel begrip van klassenjustitie tot betere conclusies dan een louter economisch begrip, omdat de bevolking heterogener is.

Nu zou ik graag een onderscheid willen introduceren. Het Masereelfonds heeft ons enorm veel literatuur over klassenjustitie meegegeven, en het heeft tijd gekost om me erdoor te werken. Sommige voorbeelden waren van een heel andere aard dan andere. Ik wil die voorbeelden daarom graag opdelen in twee groepen.

Sanda Dia, operatie Kelk en de Fortis affaire zijn zaken die kunnen wijzen op klassenjustitie binnen individuele zaken. Dit wil zeggen: binnen het gerechterlijk proces, en dus binnen de rechterlijke macht.

De afkoopwet en Kazachgate, ISDS (inter state dispute settlement) en de opvangcrisis (waarbij mensen niet in staat zijn om hun basisrechten af te dwingen) zijn zaken van een andere aard en vereisen een andere analyse. Deze zaken zijn voorbeelden van hoe de uitvoerende macht de rol van één van haar tegenmachten, m.n. de rechterlijke macht, uitholt. Ze negeert rechterlijke uitspraken en neemt taken over die niet tot haar domein toebehoren.

Gerechtelijke klassenjustitie

Graag ga ik eerst verder met het bekijken van de gerechtelijke voorbeelden. Daarvoor ga ik geen individuele zaken uitpluizen. Er valt veel over die individuele zaken te zeggen, maar dan blijven we symptomatisch te werk gaan. Een analyse van de rechterlijke macht nodigt uit tot de volgende vragen: 

1. Is de toegang tot de rechter gewaarborgd? 
2. Is de wapengelijkheid voor de rechter gewaarborgd? 
3. Is de onafhankelijkheid en objectiviteit van de rechters gewaarborgd?

Het antwoord op die vragen is nee

De hervormingen van Koen Geens om de gerechterlijke achterstand weg te werken, deden dat ten koste van de toegang tot de rechter voor minder dure zaken (de zaken van mensen met minder kapitaal). 

De onafhankelijkheid en objectiviteit van de rechters is onvoldoende gewaarborgd. We kunnen vandaag geen wetenschappelijk onderzoek uitvoeren over rechterlijke uitspraken en kennen de omvang van de problemen dus niet. Vandaag wordt onze blik op de rechtspraak (de rechterlijke uitspraken) gefilterd door de rechtsleer (de duiding bij uitspraken). We kennen immers bijna uitsluitend de uitspraken van rechters waarvan advocaten en rechtsgeleerden het interessant vinden om er iets over te schrijven. Deze 'rechtsgeleerden' worden veelal gedreven door een winstmotief en proberen hun eigen standpunt (vaak vanuit een economisch belang) realiteit te geven door bepaalde rechtspraak wel of niet in de verf te zetten. Overheidsactoren (zoals de fiscus) proberen soms tegengewicht te bieden door rechterlijke uitspraken te becommentariëren in relevante (fiscale) tijdsschriften. Dit moeten ze echter doen in hun vrije tijd, want ambtenaren worden niet betaald om dergelijke artikelen te schrijven. 

Tenslotte kan ik met een anekdote wel aantonen dat er geen wapengelijkheid is voor de rechter. Tijdens mijn rechtenstudie had ik een professor procesrecht die werkte voor een groot advocatenkantoor. Hij werd daar ingezet als weapon of last resort – if all else failed verscheen hij op het toneel om de zaak te doen verdwijnen op basis van procedurefouten. Door zijn uitzonderlijk talent deed hij dat natuurlijk alleen tegen een riante vergoeding - iets waar slechts enkelen toegang toe hebben. Dezelfde professor gaat me altijd bijblijven door een andere uitspraak: “jongens en meisjes, we zijn niet gelijk. Alleen door mensen een kopje kleiner te maken hebben ze dat in de Franse revolutie kunnen bewerkstelligen.” 

Voor de rechter is er formele of procedurele gelijkheid, maar geen positieve gelijkheid. Als progressieven moeten we steeds negatieve concepties van gelijkheid of vrijheid verwerpen, en positieve concepties daar tegenover stellen. De verdediging voor mensen zonder middelen (advocaten pro deo) is van een povere kwaliteit. Het systeem is dus allesbehalve rechtvaardig.

Deze problemen hangen samen. Er is structurele onderfinanciering van de rechterlijke macht. Er is onvoldoende gekwalificeerd personeel en vacatures blijven open. Het statuut van de rechters raakt niet hervormd. De fysieke en digitale infrastructuur is slecht. Er is immense gerechtelijke achterstand, en vervolgens zijn er "oplossingen" die de toegang tot de rechter bemoeilijken. Als je de situatie van de rechterlijke macht wilt begrijpen moet je gewoon denken aan het Justitiepaleis in stellingen.

De vraag is waarom. Waarom is de rechterlijke macht, een van de drie poten van de Trias Politica, er zo slecht aan toe? Die vraag zal ik beantwoorden met mijn analyse van de tweede reeks voorbeelden.

Buitengerechtelijke klassenjustitie 

Het is eigenlijk simpel. Als er gerechterlijke achterstand is, als procedures zeer lang duren en procedurefouten te waarschijnlijk zijn, als kwalitatieve rechtspraak niet gegarandeerd is, is er een incentive om de rol van de rechterlijke macht te verkleinen in het voordeel van de uitvoerende macht. Ik noemde het daarnet al: de afkoopwet is het perfecte voorbeeld. 

Fiscale ambtenaren noemen de afkoopwet klassenjustitie, en toch maken ze er gebruik van. Ze maken deals met de allerrijkste belastingontduikers om niet naar de rechter te gaan tegen het betalen van een afkoopsom. Deze belastingontduikers ontlopen zo een rechtszaak, gevangenisstraf en de smaad die daarmee gepaard gaat. Waarom doet de fiscus dit? Het zijn doorgaans immers linkse mensen die terecht geloven dat eerlijke belastingen de basis zijn van onze collectieve welvaart. Het antwoord is simpel. Beter één vogel in de hand, dan tien in de lucht. De rechterlijke macht is zo uitgekleed dat een rechterlijke uitspraak die effectief tot een veroordeling van deze witteboordcriminelen leidt een te groot risico is. Dan sluit de fiscus het beter op een akkoordje. Zo vloeien toch enkele tientalle miljoenen naar de schatkist.

De fiscus is een onderdeel van de uitvoerende macht, en staat zo onder controle van de ministers (van de politiek). In de hoogste posities binnen de adminstratie worden vrienden van bepaalde partijen benoemd, en door de centralisering van de overheidsdiensten neemt ook de (politeke) controle toe. Dat is de structurele onderliggende tendens: door de onderfinanciering knabbelt de uitvoerende macht ondertussen decennia aan het domein van de rechterlijke macht, en vergroot ze haar controle. De wetgevende macht heeft ze als tegenmacht trouwens de facto reeds lang uitgeschakeld via de particratie. Over de media gaan we zwijgen.

Ondertussen ontlopen de kapitaalkrachtigen de dans. Via de afkoopwet en ISDS krijgen zij hun eigen systemen waarbinnen ze niet geconfronteerd moeten worden met de falende structuren waarmee de rest het moet doen. Ze onttrekken zich aan de maatschappij en spelen een eigen spel en wij verliezen daarbij. Het was immers hun 'geïnvesteerd zijn' (door hun angst voor massale stakingen, door de nood aan hoogopgeleid personeel, door de rode dreiging, ...) in het functioneren van de samenleving waardoor vroeger de welvaartstaat werd uitgebouwd.

It was always inequality

Waarom die tendens van de uitvoerende macht om haar tegenmachten uit te schakelen? Waarom die gevaarlijke onderfinanciering? Het kan aan de aard van macht liggen, maar in het verlengde daarvan ligt de historisch ongeziene ongelijkheid. Zowel binnen België als mondiaal is de ongelijkheid van zo'n niveau dat het constante maatschappelijke spanningen genereert. De uitvoerende macht moet in staat zijn om de bliksem van de machtigen af te leiden naar de maatschappelijk zwaksten. Daarvoor mogen de sterksten zo weinig mogelijk onder publieke aandacht komen, en daarvoor is controle van de tegenmachten vereist.

De oplossing? Ik kan een waslijst geven van maatregelen die de situatie binnen justitie kunnen verbeteren. Ik denk echter niet dat dit zinvol is (interesse in de maatregelen? Lees het programma van Groen er eens op na!). Wij zijn links – we geloven allemaal niet dat we er gaan raken met symptoombestrijding. Fundamenteel moet de samenleving gelijker worden. Daar is een volgehouden inspanning voor nodig. We hebben vermogenswinstbelastingen én vermogensbelastingen nodig, op Europees en mondiaal niveau. Belastingpoortjes en -paradijzen moeten gesloten worden. De fiscus en ons gerecht moeten opnieuw performant zijn. De ongelijkheid moet afnemen als we iets van onze democratie willen overhouden.

Ik hoop dat we elke debatavond bij het Masereelfonds op deze manier kunnen afsluiten. De gedeelde strijd van links moet er een zijn voor internationale samenwerking voor eerlijke belastingen.